تابلوهای قد و نیم‌قد در شهر خودنمایی می‌کند؛ هر ساختمان یک رنگ خاص دارد؛ ما قرمز هستیم و همسایه آبی یا زرد. ساختمان ما یک طبقه است و ساختمان آنها ۶ طبقه. در بالکن همسایه هرچیزی که تصور کنید روی بند رخت آویزان است! و تعدادی آهن‌پاره، کارتن و خرت و پرت هم در بالکن پیداست. پیاده‌راه جلوی خانه ما ۵۰ سانتیمتر پایین‌تر از پیاده‌راه مقابل خانه همسایه است. یک تیر چراغ برق هم وسط پیاده‌راه کاشته شده. برخی علمک‌های گاز ۳۰-۲۰ سانتیمتر به پیاده‌راه تجاوز کرده‌اند و سر و گردن عابران پیاده را هدف می‌گیرند. پایه یک صندوق صدقات سبزرنگ از زمین خارج شده و در حال سقوط است، کمی آنطرف‌تر هم یک صندوق صدقات زردرنگ نصب شده است که دور آن را زنجیر و قفل کشیده‌اند. کمی آنطرف‌تر ۲ نفر که آستانه تحمل‌شان پایین است روی اعصاب یکدیگر رفته‌اند.
نبود آرامش بصری در شهرها و کلانشهرهای ما موضوعی است که کمتر مورد توجه نهادها و سازمان‌های متولی بوده است. نمای آرام یا ناآرام یک شهر می‌تواند گویای حال و روز ساکنانش باشد. در شهری که نشانی از آرامش بصری نباشد، باید منتظر وقوع اتفاقات تلخ و ناگوار باشیم. رانندگانی که در ترافیک سنگین حضور دارند، وقتی نگاهشان به نمای آشفته شهر می‌افتد بیشتر عصبی می‌شوند. دستشان را می‌گذارند روی بوق و اعصاب رانندگان دیگر و نیز عابران پیاده را هم خراب می‌کنند. عابر پیاده دست‌هایش را روی گوشش می‌گیرد، نگاهی به نمای آشفته شهر می‌اندازد، تنه‌اش ناخواسته به عابر دیگری می‌خورد و جرقه‌ای زده می‌شود برای یک نزاع تلخ خیابانی.
برای بررسی آسیب‌شناسانه این موضوع سراغ دکتر مصطفی اقلیما، رئیس انجمن علمی مددکاران اجتماعی ایران می‌رویم. او به «وطن امروز» می‌گوید: متولی خاصی در شهرها برای تامین آرامش بصری مردم وجود ندارد. در این شرایط هر فرد یک نوع نما برای ساختمان خود انتخاب می‌کند؛ یک پنجره کوچک و یک پنجره بزرگ؛ یک نما با رنگ قرمز و آن یکی زرد. خیابان‌هایی که باید پهن باشد، باریک نگه داشته می‌شود و نورگیری منطقه دچار مشکل می‌شود. در این اوضاع هیچ مقامی در شهر پاسخگو نیست. شهرداری‌ها می‌گویند ضابطه داریم اما واقعیت این است که مردم شاهد اجرای این قوانین و ضوابط نیستند.
این آسیب‌شناس به وضعیت نمای شهری در یک کشور اروپایی اشاره‌ای دارد: «شما اگر به فرانسه بروید، خواهید دید که در یک کوچه یا خیابان تمام پنجره‌ها به یک اندازه است و تنوع رنگ‌ها در نمای ساختمان‌ها چشم را نمی‌زند. استفاده از رنگ‌ها تابع قوانین خاصی است. در این کشور مردم اجازه دارند داخل ساختمان خود را مطابق سلیقه خود طراحی کنند اما نمای بیرونی ساختمان‌شان متعلق به عموم شهروندان است و کسی حق ندارد قوانین معماری و شهرسازی را زیر پا بگذارد. اگر در یک کوچه تمام خانه‌ها یک طبقه است، کسی نمی‌تواند ساختمان ۲ یا ۳ طبقه احداث کند، چراکه آرامش بصری شهروندان و ساکنان آن محله را مختل می‌کند».
وی درباره وضعیت شهرهای ایران می‌گوید: مشکل ما این است که برداشت و تعریف مشخصی از زیبایی شهر نداریم و متاسفانه باید بگویم زیبایی را نمی‌فهمیم و درک نمی‌کنیم. گاه رنگ‌های تند و محرک مثل قرمز را در کنار رنگ زرد به کار می‌بریم و اعصاب شهروندان را به هم می‌ریزیم.
اقلیما به زنجیره‌ای از مسائلی اشاره می‌کند که سلامت روح و روان شهروندان را در این شهر آشفته نشانه رفته است: واقعیت این است که مسائلی مانند بیکاری، اخراج از کار، مشکلات اقتصادی و معضلات و آسیب‌های اجتماعی موجب آزار روح و روان بخش قابل توجهی از مردم شده است و در این اوضاع و احوال، نمای نامتناسب و بدون اصول خیابان‌ها هم بر ناآرامی مردم می‌افزاید. یک مثال ساده در این باره، آستانه تحمل پایین رانندگان است. چرا رانندگان بیش از حد عصبی می‌شوند؟ آنها در ترافیک و آلودگی‌های صوتی و هوا حضور دارند و نمای آشفته شهر نیز بر این رنج می‌افزاید.
خرید ضوابط «نما» با پول
رئیس انجمن علمی مددکاران اجتماعی ایران در پاسخ به این سوال که آیا ضعف قوانین موجب بروز آشفتگی در نمای شهرها می‌شود؟ معتقد است: مشکل ما قانون و ضوابط نیست. تا دلتان بخواهد قانون داریم. کشور ما از نظر ارگانی، سازمانی و ضوابط حرف نخست را در دنیا می‌زند. ما وزارت راه و شهرسازی را داریم، سازمان نظام مهندسی ساختمان و نیز شهرداری‌ها را. بسیاری از کشورهای دنیا این همه مرجع و متولی و قانون برای معماری و شهرسازی ندارند اما وضعیت نمای شهرهایشان و آرامش بصری‌شان خیلی بهتر از ما است. مشکل ما این است که قوانین اجرا نمی‌شود و نهادهای متولی اراده‌ای برای اجرا ندارند، چراکه متاسفانه اجرای قانون به نفع برخی افراد نیست. به طور مثال اگر قرار باشد قانون اجرا شود، فلان فرد یا نهاد اجازه نخواهد داشت ساختمان ۲۰ طبقه در یک معبر باریک و در کنار ساختمان‌های ۴ـ۳ طبقه احداث کند یا اینکه نمای آن را مطابق سلیقه شخصی‌اش طراحی کند.
وی می‌افزاید: مشکل دیگر ما این است که قوانین را مطابق برخی تبصره‌ها با پول می‌خریم؛ یعنی چند طبقه اضافه و مازاد احداث می‌کنیم و جریمه‌اش را می‌دهیم. این هم به نفع شهرداری‌هاست و هم به نفع سازندگان و مالکان! در کشورهای پیشرفته با کسی تعارف ندارند و نمی‌توان با پول، قانون را دور زد. در آن کشورها یک ساختمان بدون مجوز یا مغایر با قوانین بدون توجه به جایگاه سازنده و مالک در مدت چند دقیقه به طور کامل تخریب می‌شود. من گاهی به این می‌اندیشم که برخی افراد چقدر قدرت دارند که مانع اجرای قانون می‌شوند. بارها در سخنان رهبر انقلاب نیز این دغدغه را حس کرده‌ام. ایشان چندین بار درباره عدم اجرای قانون در برخی ساخت و سازها و اراضی گلایه داشته‌اند اما متاسفم برای آنهایی که این دغدغه‌ها را آنقدر نادیده می‌گیرند که رهبر انقلاب مجددا سال‌ها بعد به همان مکان اشاره می‌کنند و خواستار اصلاح امور می‌شوند. درست است که ایشان از موضع قدرت برخورد نمی‌کنند اما اشخاص و نهادها نباید از این موضوع سوءاستفاده کنند و من به خاطر وضعیت فعلی برای آنها متاسفم.
نظام مهندسی ساختمان: مدام نظارت می‌کنیم
سراغ دکتر سعید غفرانی می‌روم. او رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران است اما از آنجا که هنگام گفت‌وگو با «وطن امروز» در دفتر خود حضور ندارد، نمی‌تواند پاسخ مشخصی به سوالات بدهد.
سازمان نظام مهندسی برای بهبود نمای آشفته شهر و نیز ایجاد آرامش بصری در شهر، چه نقشی دارد؟
آیین‌نامه‌هایی برای بهبود آرامش بصری تدوین می‌شود اما اجرای آنها موضعی و موقت است. موضوع آلودگی بصری در شهر، ریشه در نظام مهندسی شهری دارد.
من هم برای همین با شما تماس گرفته‌ام. شما رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران هستید.
اما اجرا با ما نیست. به طور مثال صدور پروانه ساختمانی بر عهده شهرداری‌هاست و فقط آنها این ابزار را در اختیار دارند. شهرداری‌ها می‌توانند ضوابط نما را اجباری کنند اما این کار را نمی‌کنند.
شما به عنوان سازمان نظام مهندسی چه کار می‌کنید؟
ما مطابق ماده ۲ قانون نظام مهندسی ساختمان می‌توانیم نظر کارشناسی بدهیم و این کار را مدام انجام می‌دهیم.
می‌گویید مدام انجام می‌دهید؛ مثلا چه زمانی؟
گروه‌های تخصصی داریم که این کارها را پیگیری می‌کنند. من اکنون حضور ذهن ندارم.
آخرین دفعه‌ای که درباره نما و آرامش بصری شهر نظر کارشناسی داده‌اید، چه زمانی بوده است؟
باید بررسی کنم. البته همان‌طور که گفتم ما بیشتر نقش ارشادی و کارشناسی داریم.
در حقیقت شما ناظر هستید. آیا تا به حال از شهرداری‌ها به خاطر آنچه خودتان عدم اجرای قوانین و ضوابط می‌نامید، شکایت کرده‌اید؟
حضور ذهن ندارم. باید به آرشیو مراجعه کنم.
شهرداری: پیرایش بر آرایش شهر اولویت دارد
دکتر جمال کامیاب، مدیرعامل سازمان زیباسازی شهر تهران است. همان‌طور که از نام سازمان برمی‌آید، بخشی از وظایف مرتبط با نما و زیبایی شهر به طور مستقیم برعهده این سازمان است. آنچه می‌خوانید حاصل گفت‌وگویی کوتاه است.
سازمان نظام مهندسی ساختمان می‌گوید شهرداری در زمینه اجرای ضوابط مرتبط با نما کوتاهی می‌کند. شما این را می‌پذیرید؟
محقق شدن زیبایی شهر چیزی نیست که از یک فرد، گروه یا سازمان انتظار برود. در حقیقت زیبایی شهر ما برآیند تمام آن چیزی است که در شهر رقم می‌خورد؛ اعم از رفتار شهروندان با یکدیگر، تعامل نهادها و سازمان‌ها و اجرای قوانین.
احساس می‌شود شما در حال خارج کردن توپ از زمین خودتان هستید.
خیر! این یک زنجیره است. اگر هر فرد و سازمان در هر جایی که حضور دارد، وظیفه خود را به درستی انجام ندهد، زیبایی شهر دچار اخلال و مشکل می‌شود.
می‌گویید می‌شود، این در حالی است که زیبایی شهر همیشه دچار اخلال بوده و هست. منظورم این است که احتمالا هیچ فرد و سازمانی در جای خود نیست و وظیفه‌اش را به درستی انجام نمی‌دهد. شما کجای کار هستید و چه می‌کنید؟
آنچه سازمان ما به عنوان سازمان زیباسازی شهر تهران انجام می‌دهد، بیش از هر چیز رویکرد فرهنگ‌سازی دارد. جامعه و شهر ما هنوز نیازمند این رویکرد است. باید به شهروندان آموزش دهیم که نمای آرام‌بخش شهر چیست و چگونه ایجاد می‌شود. باید به آنها بگوییم که شیوه چینش ویترین مغازه‌ها تا چه اندازه در ایجاد آرامش بصری تاثیرگذار است.
ما قصد نداریم شما را متهم به کم‌کاری کنیم. ما می‌دانیم و شهروندان نیز آگاه هستند که معضل نمای آشفته شهر به یک زمان خاص ارتباط ندارد و ریشه در گذشته دارد اما به هر حال از شما انتظار می‌رود برای بهبود وضعیت برنامه‌ریزی کنید.
در این وضعیت چه باید کرد. حوزه کار و فعالیت بسیار گسترده است و ما باید قدم به قدم پیش برویم. به طور مثال شعار «پیرایش نسبت به آرایش اولویت دارد» را شعار فعالیت‌ها و برنامه‌هایمان قرار داده‌ایم. یعنی اینکه ما بیش از آنکه به اضافه کردن طرح و نما و المان به شهر نیاز داشته باشیم، نیازمند کاستن از آنها هستیم. این المان‌ها گاه آنقدر زیاد است که احساس آرامش را از شهروندان سلب می‌کند.
مثلا بیلبوردها، سطل‌های زباله، تیرهای چراغ برق، صندوق‌های نهادهای حمایتی، برچسب‌ها، تابلوهای قد و نیم‌قد فروشگاه‌ها و سازمان‌ها؛ بیشتر اینها روی اعصاب مردم است. هیچ نظم و ترتیبی هم ندارد.
دقیقا! مشکل ما با تمام اینها جدی است. اگر این مفهوم جا بیفتد و پیرایش بر آرایش اولویت یابد، از آن چیزی که به قول شما روی اعصاب مردم می‌رود، کاسته خواهد شد.
تازه‌ترین اقدام شما برای اصلاح نمای آشفته شهر و ایجاد آرامش بصری چه بوده است؟
پیش‌نویس لایحه نورپردازی شهری را تدوین کرده‌ایم تا مراحل تصویب را طی کند؛ چراکه شهر ما حیات شبانه ندارد و شب‌های تهران به علت برخی کاستی‌ها بی‌حس و حال است.
روزش هم مثل شب است. حتی بدتر! ما ترجیح می‌دهیم شب‌ها در خیابان راه برویم تا نمای آشفته را نبینیم!
ما برای اصلاح امور مطابق آنچه بر عهده‌مان است تلاش می‌کنیم. بسیاری از موارد ارتباطی به ما ندارد. سازمان زیباسازی شهر تهران بیشتر به ساماندهی فعالیت‌ها و المان‌هایی مانند دیوارنگاری، آثار فاخر هنری، هنرهای محیطی، نقاشی و طراحی شهری، تابلوها و معرف‌های مکان‌ها، نیمکت‌ها، تیرهای چراغ برق و صندوق‌های صدقات نهادهای حمایتی توجه دارد.
به نظرتان می‌توانید با این نهادهای حمایتی کنار بیایید که صندوق‌هایشان را ساماندهی کنند.
کار سختی در پیش داریم.
آیا سازمان نظام مهندسی ساختمان که در زمینه نمای شهر، نقش نظارتی و کارشناسی دارد، تا به حال به خاطر کم‌کاری از شما شکایت کرده است؟
خیر! از ما شکایتی نشده است.
